Nghệ thuật là gì?

Nghệ thuật là phương tiện giúp con người truyền đạt ý tưởng, cảm xúc, trực giác và khát vọng. Đồng thời, nó cũng cho phép chúng ta chia sẻ cách nhìn nhận thế giới, vốn phản ánh phần nào bản chất con người của chính chúng ta. Nghệ thuật có khả năng chuyển tải những suy tưởng nội tâm mà ngôn ngữ thông thường khó có thể diễn đạt trọn vẹn. Bởi lẽ, từ ngữ đơn thuần không đủ để biểu đạt thông điệp, chúng ta cần tạo ra một hình thức giao tiếp khác. Tuy nhiên, nghệ thuật không chỉ dừng lại ở nội dung được truyền tải qua phương tiện biểu đạt, mà còn nằm ở cách sử dụng chất liệu và phương thức thể hiện.

Hội họa, điêu khắc, in ấn, nhiếp ảnh – tất cả các loại hình này đã được sử dụng xuyên suốt lịch sử. Mỹ thuật thị giác thường bao hàm cả kiến trúc; tuy vậy, tương tự như nghệ thuật trang trí, nó còn liên quan đến việc sáng tạo nên những sản phẩm mà khía cạnh công năng được xem là trọng yếu—một điều thường không quá nhấn mạnh trong các loại hình thị giác khác như hội họa. Việc mô tả nghệ thuật có thể gắn với những khái niệm như mimesis (tái hiện hiện thực), tính biểu đạt, khả năng truyền tải cảm xúc, hay những đặc tính khác.

Nghệ sĩ

Nghệ sĩ là người sáng tạo, thực hành hoặc trưng bày tác phẩm của mình. Trong ngôn ngữ đời thường cũng như trong học thuật, thuật ngữ này chủ yếu được dùng để chỉ các nghệ sĩ thị giác. Tuy nhiên, trong lĩnh vực giải trí, nó cũng được sử dụng để chỉ các nhạc sĩ và nghệ sĩ biểu diễn, đặc biệt trong bối cảnh chuyên nghiệp.

Một nghệ sĩ là người có khả năng hình dung và tạo nên sản phẩm sáng tạo. Họ được trân trọng nhờ tư duy độc đáo và sáng tạo, với tác phẩm trải rộng trên nhiều loại hình như kiến trúc, gốm, nghệ thuật số, ký họa, nghệ thuật đa phương tiện, hội họa, nhiếp ảnh, đồ họa in ấn, điêu khắc, hay dệt may. Quan trọng hơn, họ là những cá nhân có khát vọng và năng lực sáng tạo ra các vật thể cũng như công trình mà chúng ta thấy, sử dụng, sinh hoạt và thưởng thức trong đời sống hằng ngày.

Chủ nghĩa hình thức (Formalism)

Mặc dù nghệ thuật thường được xem là khó định nghĩa, lịch sử vẫn luôn tồn tại các tiêu chuẩn hình thức để đánh giá và phân tích giá trị thẩm mỹ. Chủ nghĩa hình thức là một quan niệm trong lý thuyết mỹ thuật, cho rằng giá trị sáng tạo của tác phẩm được xác định chủ yếu dựa trên hình thức của nó. Theo cách tiếp cận này, việc đánh giá tập trung vào đặc tính thị giác, chất liệu và yếu tố cấu thành bố cục, thay vì vào nội dung hiện thực, bối cảnh hay thông điệp.

Quá trình này được gọi là “phân tích hình thức” (formal analysis), tức là “đọc” một tác phẩm dựa trên các đặc điểm hình thức. Việc nghiên cứu nghệ thuật theo hướng này nhấn mạnh sự vận hành của nguyên lý và yếu tố tạo hình. Các nguyên lý mỹ thuật bao gồm: nhịp điệu, hài hòa, biến hóa, cân bằng, tương phản, tỷ lệ và họa tiết. Các yếu tố tạo hình bao gồm: chất cảm (texture), khối (form), không gian, hình (shape), màu sắc, sắc độ (value), và đường nét (line). Sự kết hợp và tương tác giữa chúng tạo nên bố cục thị giác hài hòa, gợi cảm xúc thẩm mỹ, đồng thời cung cấp cho người thưởng thức một khung tham chiếu để thảo luận và phân tích nghệ thuật. Ở những phần tiếp theo, chúng ta sẽ đi sâu hơn vào các yếu tố và nguyên lý này, đồng thời vận dụng chúng trong việc mô tả tác phẩm.

Mục đích của nghệ thuật

Một trong những mục tiêu căn bản của nghệ thuật là kết nối và tác động đến cảm xúc con người. Tuy nhiên, khái niệm “nghệ thuật” vô cùng rộng, bao gồm nhiều phân ngành với những chức năng và ứng dụng khác nhau. Ở nghĩa rộng nhất, nghệ thuật có thể được coi là sự khám phá hoặc kết quả tất yếu của trải nghiệm nhân sinh.

Nghệ sĩ sáng tạo nên những tác phẩm đáp ứng nhiều nhu cầu cả về cảm xúc lẫn phản ánh thực tiễn trong xã hội. Các hoạt động này thường được phân chia theo các thể loại khác nhau. Việc sáng tạo với một mục đích được xác định rõ ràng chính là cốt lõi trong thực hành nghệ thuật.

Tâm lý học nghệ thuật

Việc nghiên cứu những phản ứng nhận thức và cảm xúc được khơi gợi từ trải nghiệm từ các giác quan đối với các tạo phẩm nghệ thuật – chẳng hạn như khi chiêm ngưỡng một bức tranh hay chạm vào một tác phẩm điêu khắc – được gọi là tâm lý học nghệ thuật. Đây là một lĩnh vực nghiên cứu mới, mang tính liên ngành, có liên hệ mật thiết với tâm lý học thẩm mỹ và bao hàm cả thần kinh thẩm mỹ học (neuroaesthetics).

Tâm lý học nghệ thuật tập trung vào việc nghiên cứu tính sáng tạo và sự cảm thụ thẩm mỹ dưới góc độ tâm lý học. Các mục tiêu nghiên cứu của nó tương đồng với những ngành gần gũi trong tâm lý học, bao quát cả những quá trình tinh thần bậc cao như nhận thức và ngôn ngữ, cũng như những quá trình cơ bản như tri giác, ký ức và cảm xúc.

Ý nghĩa của nghệ thuật

Ý nghĩa của nghệ thuật thường mang tính xã hội, phụ thuộc vào bối cảnh văn hóa và đặc trưng của từng nền văn minh. Tác phẩm nghệ thuật có thể nhằm mục tiêu kiến tạo cảm quan về cái đẹp, khảo sát bản chất của sự tri giác, mang lại khoái cảm thẩm mỹ, hoặc khơi gợi những cảm xúc mạnh mẽ. Nghệ thuật cũng có thể đóng vai trò là phương tiện truyền tải quan điểm chính trị, tín ngưỡng tôn giáo, hay tư tưởng triết học. Trong nhiều trường hợp, mục đích của nó có thể mang tính phi tuyến hoặc gián tiếp.

Nghệ thuật là một hình thức giao tiếp đa dạng. Suốt nhiều thế kỷ, các triết gia đã tranh luận về vai trò và ý nghĩa của nó trong văn minh nhân loại. Về bản chất, một tác phẩm nghệ thuật hàm chứa điều mà nghệ sĩ muốn biểu đạt, và ý nghĩa đó được định hình bởi chất liệu, phương pháp sáng tác, hình thức biểu đạt, cũng như những khái niệm và cảm xúc mà nó khơi gợi nơi người thưởng thức. Nói cách khác, nghệ thuật là sự biểu đạt tình cảm, suy tư và nhận thức của con người thông qua phương tiện thẩm mỹ.

Cái đẹp và mỹ học

Do cái đẹp mang tính trải nghiệm cá nhân và phụ thuộc vào ngữ cảnh, nên việc định nghĩa điều gì khiến một tác phẩm trở nên đẹp là một vấn đề đầy thách thức. Tuy nhiên, sự hài hòa, cân bằng, và nhịp điệu thường được xem là những phẩm chất cấu thành vẻ đẹp, gắn liền với bản năng thẩm mỹ tự nhiên hoặc cảm giác khoái cảm nội tại của con người. Trong nghệ thuật, cái đẹp thường được hiểu là sự hòa quyện dễ chịu đối với giác quan – giữa đường nét, màu sắc, chất cảm, âm thanh, hình khối, chuyển động và tỷ lệ.

Khái niệm về cái đẹp trong nghệ thuật đã được nhiều triết gia bàn luận. Immanuel Kant cho rằng cảm quan thẩm mỹ về cái đẹp chính là sự phán đoán mang tính cá nhân nhưng đồng thời cũng phản ánh một chân lý phổ quát của nhân loại. Ông lập luận rằng: nếu một đóa hồng thực sự đẹp, thì bất kỳ ai cũng phải đồng tình với điều đó. Tuy có nhiều quan điểm khác nhau về cái đẹp – chẳng hạn như những bích họa ở Nhà nguyện Sistine của Michelangelo thường được xem là minh chứng điển hình – nhưng Kant nhấn mạnh rằng cái đẹp không thể bị quy giản thành một tập hợp đơn thuần của các thuộc tính thị giác.

Nghệ thuật và cảm xúc

Mục tiêu tối hậu của nghệ sĩ không phải lúc nào cũng là cái đẹp. Một trong những mục tiêu phổ biến của nghệ thuật là khơi gợi và gắn kết cảm xúc con người. Để kích thích người thưởng thức, nghệ sĩ có thể truyền đạt bất cứ điều gì gợi nên cảm xúc: từ niềm tin tôn giáo, sự tò mò, hứng thú, cảm giác thuộc về một cộng đồng, ký ức, suy tưởng cho đến sức sáng tạo.

Ví dụ, nghệ thuật trình diễn (performance art) thường không chỉ hướng tới việc làm khán giả hài lòng, mà còn nhằm tạo ra cảm xúc, phản ứng, đối thoại hoặc nghi vấn nơi người xem. Trong một số trường hợp, khía cạnh thẩm mỹ thậm chí có thể không còn là tiêu chí trọng tâm để xác định giá trị của một tác phẩm đẹp.

Tạm kết

Nghệ thuật, trong bản chất đa chiều của nó, không chỉ là sản phẩm sáng tạo đơn thuần mà còn là phương tiện phản ánh đời sống tinh thần, văn hóa và cảm xúc của con người. Việc tiếp cận nghệ thuật qua tâm lý học, ý nghĩa xã hội, khái niệm cái đẹp và mối quan hệ với cảm xúc cho thấy rằng nghệ thuật luôn vượt ra khỏi giới hạn vật chất để trở thành một hình thức giao tiếp, một sự chiêm nghiệm và một nguồn cảm hứng bất tận. Chính sự kết hợp giữa hình thức thẩm mỹ, nội dung tư tưởng và sức mạnh biểu đạt cảm xúc đã khiến nghệ thuật trở thành lĩnh vực trung tâm trong việc lý giải bản chất nhân sinh và nuôi dưỡng đời sống tinh thần của nhân loại.