Sắc độ – tức độ sáng tối – là yếu tố thứ tư trong bố cục mỹ thuật. Tuy được xếp cuối cùng trong 4 yếu tố, song sắc độ là thứ không hề kém phần quan trọng. Cũng giống như Khung hình, Độ sâu hay đường dẫn, Sắc độ có thể giữ vai trò then chốt trong việc hình thành nên một tác phẩm.
Nhiều bức tranh thường thể hiện một “tâm trạng” nhất định, và nhân tố chủ đạo trong việc tạo nên bầu không khí ấy chính là Sắc độ tổng thể mà ta đem lại cho bức tranh, đây gọi là yếu tố then chốt. Ví dụ, một cảnh dã ngoại vui tươi của trẻ nhỏ có thể được thể hiện bằng sắc độ tươi sáng. Trái lại, nếu muốn tái hiện cảm giác u uất, tuyệt vọng, ta có thể nhấn mạnh bằng cách hạ Sắc độ tổng thể xuống thấp. Một trận cuồng phong dữ dội hay một cảnh tượng tang thương có thể được thể hiện với sự tương phản mạnh mẽ của các sắc độ, trải dài từ trắng đến đen.
Các Sắc độ trong một bức tranh cần phải đồng nhất để tạo nên bầu không khí mà họa sĩ muốn truyền tải. Chẳng hạn, hiệu ứng chung của cảnh dã ngoại vui vẻ sẽ bị phá vỡ nếu một phần bức tranh hoặc một nhân vật nào đó được diễn đạt bằng những tông trầm u tối, lệch hẳn với phần còn lại. Tương tự, một cảnh u ám với chủ đề diễn tả sự tuyệt vọng có thể bị suy yếu nếu người họa sĩ vô tình đưa vào các sắc độ sáng sủa, tươi vui.
Giống như việc vận dụng đường dẫn đúng chỗ sẽ dẫn dắt mắt ta đến điểm tập trung, thì Sắc độ cũng có tác động tương tự. Mắt người có xu hướng bị thu hút bởi nơi nào tồn tại sự tương phản mạnh mẽ nhất. Sự chú ý được hình thành bởi các đối tượng trở nên nổi bật khi được đặt cạnh những sắc độ có sự chênh lệch lớn. Ngược lại, khi một vật thể được bao quanh bởi những sắc độ gần giống nó, sự hiện diện của nó trở nên kém nổi bật hơn. Chẳng hạn, ta dễ dàng bị thu hút bởi chiếc mũ đen trên đầu một người đang đứng giữa nền tuyết trắng, nhưng hiệu ứng ấy mất đi khi người ấy di chuyển và đứng cạnh một đống than đen. Chính nguyên tắc này có thể được khai thác để điều hướng sự tập trung vào những điểm quan trọng trong một bố cục.
Ở hình đầu tiên, bố cục được xây dựng dựa trên các nguyên tắc đã học: sự sắp xếp chiều sâu và chuyển động của đường nét đều hợp lý. Tuy nhiên, cần bổ sung yếu tố Sắc độ để hoàn thiện.
Hình thứ hai cho thấy một vấn đề phổ biến: khi toàn bộ các mảng đều ở sắc độ trung gian hoặc có sắc độ quá gần nhau, không có yếu tố nào nổi bật. Điều này khiến bức tranh trở nên lẫn lộn, không chỉ ra được đâu là điểm nhấn chính.
Ở hình thứ ba, việc sử dụng các Sắc độ tương phản rõ rệt giúp các yếu tố tách bạch. Song hệ quả là mọi chi tiết – từ thuyền, núi, cho đến người câu cá – đều trở nên quan trọng như nhau, khiến tâm điểm của bức tranh không được xác lập.
Hình cuối cùng minh chứng cho việc kiểm soát giá trị trung gian để điều tiết sự tương phản. Điểm nhấn mạnh nhất là người câu cá được hình thành nhờ sự tưởng phản mạnh với hậu cảnh, trong khi các yếu tố phụ vẫn hiện diện rõ ràng nhưng giảm bớt sự tập trung nhờ các sắc độ trung gian làm giảm bớt sự tương phản.
Với ví dụ bên trên chúng ta có thể thấy được những ảnh hưởng cơ bản của Sắc độ với bố cục tranh. Tiếp theo, chúng ta hãy cùng ứng dụng thử với một vài cách thiết lập sắc độ đơn giản với một ví dụ khác.
Trước khi bắt đầu vẽ, người họa sĩ nên xác định một sơ đồ sắc độ cơ bản (basic value pattern). Về tổng thể, phần lớn các bức tranh có thể được giản lược thành một trong các dạng sau:
- Sáng trên nền tối (light against dark)
- Tối trên nền sáng (dark against light)
- Tối và trung gian trên nền sáng (dark and halftone against light)
- Sáng và tối trên nền trung gian (light and dark against halftone)
Đôi khi các dạng này được biểu hiện rõ ràng, dễ nhận thấy ngay lập tức; song nhiều khi chúng xuất hiện tinh tế hơn, có thể bị che lấp bởi kết cấu hoặc bởi những chi tiết phức tạp. Tuy nhiên, nếu nheo mắt lại để nhìn tổng thể, ta sẽ nhận ra một trong những Sắc độ cơ bản ấy vẫn ẩn bên dưới và đang giữ vai trò gắn kết toàn bộ bố cục.
Một bức tranh có các sắc không tạo nên những khối lớn, đơn giản, thường dễ gây ra sự rối rắm. Để tránh tình trạng này, ngay từ đầu cần xác lập mối quan hệ Sắc độ ở những vùng diện tích chính của bố cục. Một phương pháp hữu hiệu là vẽ những phác thảo nhỏ chỉ với các Sắc độ đơn giản – giống như các minh họa dưới đây – để nhanh chóng thử nghiệm nhiều sơ đồ Sắc độ khác nhau, từ đó chọn ra phương án phù hợp nhất.
Chúng ta sẽ sắp xếp 3 yếu tố sau vào tranh và thể hiện chúng với những cách thiết lập sắc độ khác nhau.
Hình 1: Mẫu tối và trung gian đặt trên nền sáng. Do sự tương phản mạnh nhất diễn ra giữa bàn trang điểm và hậu cảnh, bàn trang điểm nổi bật hơn cả nhân vật.
Hình 2: Mẫu tối trên nền trung gian. Chiếc bàn trang điểm với khối đen lớn vẫn chiếm ưu thế thị giác, nổi bật hơn cả nhân vật ngồi bên cạnh.
Hình 3: Mẫu sáng và tối đặt trên nền trung gian. Nhân vật được làm sáng để tạo sự tương phản rõ rệt với nền, do đó nhân vật trở thành trung tâm của bố cục.
Hình 4: Mẫu sáng trên nền tối. Bàn trang điểm và nhân vật có cùng sắc độ, hợp nhất thành một khối duy nhất. Hiệu ứng này khác biệt hẳn so với hình trước, nơi nhân vật tách biệt và chiếm vai trò chính.
Hình 5: Sự tương phản sáng – tối được tạo nên bởi ánh sáng và bóng đổ. Bàn trang điểm tối nổi bật trên bức tường sáng, trong khi nhân vật sáng tách ra khỏi vùng bóng. Đây là nguyên tắc cơ bản của việc dùng đối lập sáng tối để tạo ấn tượng mạnh trong tranh.
Tóm lại, sắc độ không chỉ là yếu tố then chốt để xác lập tâm trạng và định hướng sự tập trung thị giác, mà còn là nguyên tắc nền tảng giúp chúng ta tổ chức bố cục chặt chẽ và mạch lạc. Việc vận dụng khéo léo các cách thiết lập sắc độ đơn giản ngay từ những phác thảo ban đầu sẽ giúp họa sĩ vừa kiểm soát được sự tương phản, vừa xác định được điểm tập trung thị giác, qua đó tăng cường sức biểu đạt và chiều sâu thẩm mỹ cho toàn bộ tác phẩm.
Responses