Khám phá lịch sử hình thành của poster – nghệ thuật hình ảnh phản chiếu tinh thần của thời đại. Từ những tờ áp phích đầu tiên đến các thiết kế hiện đại, poster luôn là ngôn ngữ thị giác ghi dấu dấu ấn văn hóa, nghệ thuật và tư tưởng của từng giai đoạn lịch sử.

Poster là gì?

Khái niệm và mục đích

Poster (áp phích) là một phương tiện truyền thông kết hợp giữa hình ảnh, màu sắc, bố cục và ngôn từ. Từ đó truyền tải thông tin, ý tưởng hoặc thông điệp đến công chúng một cách sinh động và hiệu quả.
Ngày nay, poster không chỉ xuất hiện trong quảng cáo sản phẩm, sự kiện mà còn lan tỏa trong không gian công cộng, từ chiến dịch truyền thông xã hội cho tới triển lãm nghệ thuật đương đại.

Vai trò của poster trong đời sống

Tùy vào mục đích sử dụng, poster có thể đảm nhiệm nhiều vai trò khác nhau:

• Quảng cáo: Giới thiệu sản phẩm, dịch vụ hoặc sự kiện, cung cấp thông tin một cách cô đọng và ấn tượng.
• Thông tin: Trình bày nội dung học thuật, hướng dẫn hoặc tư liệu lịch sử bằng hình thức hấp dẫn, dễ tiếp cận.
• Nhận thức: Truyền đi thông điệp về môi trường, sức khỏe, xã hội, khơi gợi ý thức và hành động cộng đồng.
• Thẩm mỹ: Làm đẹp không gian sống, nơi làm việc hay khu vực công cộng, mang lại sức sống và cảm xúc thị giác.

Một poster đẹp là sự hòa quyện giữa thị giác mạnh mẽ và cảm xúc sâu sắc, khơi gợi hành động và suy nghĩ của người xem.

Lược sử phát triển của poster

Từ những bức áp phích cổ điển đến các kiệt tác đương đại, loại hình nghệ thuật giàu sức sống này đã kể lại câu chuyện về thị hiếu, trào lưu và sự phát triển của nhân loại xuyên suốt hai thế kỷ qua. Hãy cùng Monster Lab ngược dòng lịch sử, trở về thời đại khi câu chuyện của chúng ta bắt đầu.

Thuở sơ khai của thiết kế áp phích

Từ những bản thông báo mộc mạc cho đến nghệ thuật in ấn

Đó là câu chuyện ngày xửa ngày xưa, thời mà những tờ thông báo được thiết kế thủ công một cách mộc mạc, dán khắp nơi nơi để truyền tin cho dân chúng. Và rồi, vào năm 1477, nước Anh ghi nhận một dấu mốc đặc biệt: một phiến in nhỏ màu đen, chi chít những dòng chữ quảng bá cho cuốn cẩm nang dành cho các linh mục vùng Salisbury, phía tây nam đất nước. Cha đẻ của mẩu quảng cáo ấy chính là William Caxton – người tiên phong mang kỹ thuật in ấn đến Anh quốc. Ông là người đầu tiên kiếm sống bằng nghề in và bán sách, với hiệu sách nằm cạnh tu viện Westminster vào năm 1476.

Jules Chéret và cuộc cách mạng in thạch bản

Bước sang thế kỷ 19, những tấm áp phích đầy chữ được khắc in trên các tấm ván gỗ đã trở nên quen thuộc khắp phố phường. Thế nhưng phải đến giữa thế kỷ này, khi công nghệ in ấn có những bước tiến vượt bậc, những tấm poster rực rỡ sắc màu mới thực sự xuất hiện và định hình diện mạo mới cho ngành kỹ thuật in ấn.

Và chính lúc đó, Jules Chéret (1836 – 1932), họa sĩ tiên phong người Pháp đã thổi hồn vào những phiến đá vôi tưởng chừng vô tri, để tạo nên những tấm áp phích in màu đầu tiên vào năm 1866. Ông đã tinh chỉnh kỹ thuật in đen trắng do Alois Senefelder phát minh từ năm 1798, biến nó thành một kỹ thuật mang tên là in thạch bản. Trong kỹ thuật ấy, người ta sẽ dùng bút sáp vẽ trực tiếp lên phiến đá nhẵn, làm ướt bằng nước rồi phủ lên đó lớp mực in gốc dầu. Những đường nét sáp đẩy nước và giữ mực, sau đó hình ảnh sẽ được in lên giấy.

Cho đến ngày nay, nhiều tấm poster vẫn được in theo nguyên lý thạch bản. Tuy nhiên, thay vì thực hiện thủ công như trước, hình ảnh được chuyển từ tấm kim loại sang trục cao su, rồi mới in lên giấy theo quy trình offset cơ giới hóa, khiến màu sắc trở nên sống động hơn bao giờ hết.

Kỹ thuật in ba phiến đá – Bước đột phá trong in ấn màu sắc

Thế nhưng, việc in màu trên quy mô lớn từng là thử thách khiến bao họa sĩ phải bó tay suốt hàng thập kỷ. Mãi cho đến khi Jules Chéret xuất hiện, ông đã tạo nên một bước đột phá với kỹ thuật in thạch bản ba phiến đá cùng loại mực tương đối trong suốt.

Để đạt được điều đó, Chéret tách toàn bộ bản thiết kế thành từng mảng màu riêng biệt, rồi phủ từng lớp màu ấy lên những phiến đá khác nhau. Khi các lớp màu được chồng lên nhau trong quá trình in, hình ảnh hiện ra với sắc độ gần như hoàn hảo, lung linh và hài hòa đến mức chưa từng có.

Không dừng lại ở đó, Chéret còn khéo léo kết hợp nét chữ vẽ tay vào bố cục, mang đến nghệ thuật sáng tạo kiểu chữ đầy độc đáo, giúp cho tổng thể thiết kế trở nên thống nhất và hài hòa hơn. Những tấm áp phích của ông toát lên sự nhẹ nhàng, uyển chuyển và đầy sức sống, khiến công chúng say mê và ví ông như Tiepolo – bậc thầy của hội họa Rococo châu Âu thế kỷ trước.

Hành trình chuyển mình của poster trong thế kỷ 19-20

Từ Toulouse-Lautrec đến phong cách Tân Nghệ Thuật (Art Nouveau)

Thời gian như bóng câu qua cửa sổ, cuốn theo hào quang rực rỡ của quá khứ nhưng không thể cuốn theo những người nghệ sĩ muốn vươn mình theo sự biến đổi của thời đại. Trong số ấy, Toulouse-Lautrec nổi lên như biểu tượng táo bạo nhất của poster nghệ thuật Pháp. Phong cách của ông nửa biếm họa, nửa hiện thực, từng bị xem là khác thường, nhưng lại khắc họa trọn vẹn hơi thở của Paris đương thời.

Trong nhiều thập kỷ sau đó, các nhà thiết kế trên khắp thế giới vẫn không ngừng sáng tạo với nghệ thuật poster. Phong cách Tân Nghệ Thuật (Art Nouveau), được lan tỏa mạnh mẽ bởi họa sĩ người Séc Alphonse Mucha, nhanh chóng khuấy đảo giới nghệ thuật và truyền cảm hứng tới vô số quốc gia. Tại Hoa Kỳ, phong cách này cũng tìm thấy tiếng nói riêng thông qua nghệ sĩ như William H. Bradley hay Edward Penfield, họ đã được truyền cảm hứng sâu sắc từ đường nét tinh gọn và uốn lượn của họa sĩ Anh Aubrey Beardsley.

Art Deco – Hơi thở công nghiệp và hiện đại

Thế nhưng vào thời gian sau đó, sự hoa mỹ của Tân Nghệ Thuật phải nhường chỗ cho sự góc cạnh, táo bạo của Trường phái nghệ thuật trang trí (Art Deco). Dòng nghệ thuật mới này tôn vinh tinh thần hiện đại và niềm say mê trước những tiến bộ công nghệ từ du thuyền xa hoa đến những đoàn tàu cao tốc. Tiêu biểu là các nghệ sĩ A.M. Cassandre, Edward McKnight Kauffer và Vera Willoughby, những người đã biến nhịp điệu của thời đại công nghiệp thành nguồn cảm hứng cho nghệ thuật thị giác.

Trường phái Kiến tạo Nga và photo-montage

Bước sang thập niên 1920, trường phái Kiến tạo Nga mang đến làn gió mới cho nghệ thuật áp phích với kỹ thuật cắt ghép ảnh (photo-montage) kết hợp cùng hình khối táo bạo. Từ di sản của áp phích tuyên truyền thời Thế chiến I, phong trào này trở thành nguồn cảm hứng cho các tác phẩm cách mạng Tây Ban Nha những năm 1930, cũng như ngành nghệ thuật thị giác ở Trung Quốc và Cuba trong nhiều thập kỷ kế tiếp.

Poster sau Thế chiến và sự lên ngôi của Typography

Sau hai cuộc Thế chiến, nghệ thuật poster trở thành nền tảng cho ngành quảng cáo. Thập niên 1950 chứng kiến sự bùng nổ của áp phích minh họa và Typography. Cũng trong giai đoạn này sự lên ngôi của hệ thống kiểu chữ quốc tế được đánh dấu bằng việc tung ra hàng loạt phông chữ không chân với đường nét đơn giản, bố cục và tinh thần tối giản.

Vào thập niên 1960 tinh thần của Tân Nghệ Thuật dường như được tái sinh trong hình hài của Nghệ Thuật Ảo Giác (psychedelic graphics). Tại Anh, nhóm thiết kế Hapshash and the Coloured Coat đã thử nghiệm với kỹ thuật in lụa sống động. Còn tại Mỹ, nhóm “Big Five” tiếp tục kế thừa kỹ thuật in thạch bản, tạo nên những tấm áp phích mang tinh thần tự do và phóng khoáng. Cùng lúc ấy ở Ba Lan cũng hình thành một trường phái riêng cho sân khấu điện ảnh và hội họa mang tinh thần siêu thực và sáng tạo với bảng màu vô cùng rực rỡ.

Poster – Công cụ truyền thông với tiếng nói mạnh mẽ

Thập niên 1980, giữa khủng hoảng AIDS toàn cầu, Keith Haring và nhóm Gran Fury đã biến áp phích thành vũ khí truyền thông đầy sức mạnh. Những tác phẩm ấy phản chiếu rõ thái độ xã hội đa dạng: có người cảm thông nhưng cũng có kẻ kỳ thị trong giai đoạn đỉnh điểm của dịch bệnh. Khi đó, poster không chỉ đại diện cho đặc trưng nghệ thuật thời đại mà còn là tiếng nói xã hội đầy đanh thép và cấp thiết.

Song song với làn sóng đó, quảng cáo thương mại cũng bước vào thời kỳ khai thác sức mạnh thị giác để tạo hiệu ứng xã hội. Đơn cử ta có United Colors of Benetton thương hiệu đã gây tranh cãi khi dùng những tư liệu thật về bệnh nhân AIDS và nạn nhân chiến tranh Bosnia để quảng bá sản phẩm của họ. Điều này đã làm cho poster trở thành nơi va chạm giữa nghệ thuật, chính trị và đạo đức xã hội.

Poster trong kỷ nguyên kỹ thuật số: Hành trình bất tận của nghệ thuật thị giác

Trong kỷ nguyên kỹ thuật số, meme (phiên bản tiến hóa trong thời đại số của poster) nhanh chóng trở thành hiện tượng khi mà một hình ảnh hay câu chữ cũng có thể lan truyền khắp thế giới trong một cái chớp mắt.

Dù không còn thống trị môi trường truyền thông ngày nay, poster vẫn giữ sức ảnh hưởng mạnh mẽ, đặc biệt trong lĩnh vực chính trị và hoạt động xã hội. Năm 2018, nghệ sĩ Darren Cullen đã khép lại vòng tròn lịch sử ấy bằng tác phẩm Great War, một bản nhạc đầy châm biếm dựa trên áp phích tuyển quân nổi tiếng từ năm 1915 có tựa đề: “Cha ơi, cha đã góp công gì cho cuộc chiến vĩ đại ấy?”. Ra mắt đúng dịp kỷ niệm 100 năm kết thúc Thế chiến I. Thiết kế của Cullen lên án sự phi lý của chiến tranh và phê phán việc lợi dụng cảm xúc con người trong các chiến dịch tuyên truyền tuyển quân, điều từng làm nên quyền lực của poster ngay từ thuở ban đầu.