Phối cảnh trong nghệ thuật là phương pháp khoa học giúp họa sĩ biểu đạt các đối tượng ba chiều và chiều sâu không gian trên một mặt phẳng hai chiều (giấy, toan vải…). Nhờ đó, người họa sĩ có thể tạo ra ảo giác về khoảng cách và thể tích trên những bề mặt phẳng.

Phối cảnh là một bộ môn khoa học giúp chúng ta nghiên cứu về không gian 3 chiều trong quan sát thực tế. Để khởi đầu với việc học mỹ thuật chuyên nghiệp các bạn sẽ học bộ môn này đầu tiên để có các kiến thức nền tảng ứng dụng cho các bộ môn khác. Hiểu về phối cảnh các bạn sẽ nắm bắt được phương pháp tái hiện các đối tượng trong không gian thật vào tranh.

Bài viết này sẽ dẫn bạn khám phá thế giới đầy cuốn hút của phối cảnh trong nghệ thuật, tìm hiểu các yếu tố cấu thành, những dạng khác nhau, cũng như các lỗi thường gặp mà nghệ sĩ dễ mắc phải.

Lược sử về phối cảnh trong nghệ thuật

Kỹ thuật phối cảnh, như ta hiểu ngày nay, được định hình rõ ràng trong thời kỳ Phục Hưng Ý vào đầu thế kỷ XV.

Nhà kiến trúc Filippo Brunelleschi giữ vai trò then chốt khi khám phá lại các quy luật toán học của phối cảnh, trong đó có khái niệm quan trọng về điểm tụ. Nguyên tắc này nhanh chóng được vận dụng trong hội họa, với những nghệ sĩ như Masaccio đi tiên phong.

Bức bích họa “The Holy Trinity” (Chúa Ba Ngôi) của ông là minh chứng tiêu biểu cho cách tiếp cận mới, mang lại ấn tượng về chiều sâu không gian, một bước đột phá ở thời điểm đó.

Khi nghệ thuật phát triển, việc sử dụng phối cảnh cũng dần thay đổi. Đến cuối thế kỷ XIX, những họa sĩ như Paul Cézanne bắt đầu thách thức các chuẩn mực truyền thống, chủ ý làm phẳng không gian tranh vốn chịu ảnh hưởng của phối cảnh Phục Hưng. Sự dịch chuyển này mở đường cho trào lưu Lập thể cùng nhiều phong cách hiện đại khác trong thế kỷ XX.

Những khái niệm cơ bản trong phối cảnh

Đường chân trời (Horizon Line)

Đường chân trời là đường tạo bởi sự giao nhau giữa trời và đất hoặc mặt nước. Đây là mốc tham chiếu thể hiện vị trí tầm nhìn của người quan sát đối với một vật thể, không gian nội thất hoặc cảnh quan bên ngoài.

Độ cao của đường chân trời phụ thuộc vào tầm mắt của người quan sát.

Đường chân trời là đường tạo bởi sự giao nhau giữa trời và đất hoặc mặt nước. Đây là mốc tham chiếu thể hiện vị trí tầm nhìn của người quan sát đối với một vật thể, không gian nội thất hoặc cảnh quan bên ngoài.

Độ cao của đường chân trời phụ thuộc vào tầm mắt của người quan sát.

Điểm tụ (Vanishing Point)

Điểm tụ là vị trí trên đường chân trời nơi các đường song song có xu hướng hội tụ và dường như biến mất khỏi tầm nhìn. Khi các vật thể lùi xa, chúng dần thu nhỏ và cuối cùng tan biến ở điểm này. Đây là hiện tượng tự nhiên trong thị giác, được tái hiện trong nghệ thuật để mang lại cảm giác chân thực về khoảng cách và chiều sâu.

Ví dụ, một con đường thẳng kéo dài sẽ khiến hai bên đường có vẻ xích lại gần nhau ở phía xa, cho đến khi gặp nhau tại một điểm duy nhất. Đó chính là điểm tụ. Khi được vận dụng chính xác, khái niệm này cho phép nghệ sĩ đưa vào tác phẩm phẳng một ấn tượng mạnh mẽ về chiều sâu, khoảng cách và tính ba chiều.

Đường gióng (Orthogonal Line)

Đường gióng là đường biểu hiện 2 đường thẳng song song và gặp nhau ở một điểm tụ nằm trên đường chân trời. Đây là yếu tố thiết yếu giúp xây dựng ảo giác về chiều sâu và hình khối ba chiều trên mặt phẳng hai chiều.

Trong phối cảnh một điểm, các đường gióng tạo thành góc vuông với mặt tranh. Trong phối cảnh hai điểm, chúng cũng được triển khai tương tự. Dù thường không xuất hiện trong tác phẩm hoàn thiện, các đường này đóng vai trò dẫn hướng, giúp nghệ sĩ thể hiện mối quan hệ không gian chính xác và duy trì tính chân thực của phối cảnh.

Mặt phẳng đất (Ground Plane)

Mặt phẳng đất trong vẽ phối cảnh chỉ bề mặt nằm ngang bên dưới đường chân trời, có thể là mặt đất hoặc mặt nước. Đây là yếu tố xác lập chiều sâu và quan hệ không gian trong một bức tranh.

Thông thường, mặt phẳng đất được mô tả như bề mặt bằng phẳng, nơi các đường song song hội tụ tại một điểm trên đường chân trời, tạo ảo giác về khoảng cách. Tuy nhiên, nếu mặt phẳng này nghiêng hoặc gồ ghề, điểm tụ do các đường song song tạo ra có thể không nằm trên đường chân trời mà xuất hiện trên một mặt phẳng nghiêng. Điều này mang lại cảm giác không gian sinh động và phức tạp hơn.

Đường hội tụ (Converging Lines)

Đường hội tụ trong phối cảnh là những đường có xu hướng gặp nhau tại một điểm chung khi lùi xa, từ đó tạo ra ảo giác về chiều sâu trên mặt phẳng hai chiều. Đây là hiện tượng gắn liền với điểm tụ, một nguyên tắc cơ bản trong vẽ phối cảnh.

Chẳng hạn, các đường ray xe lửa vốn song song nhưng khi kéo dài lại dường như giao nhau ở phía xa. Đường hội tụ mang lại cho tác phẩm cảm giác không gian, chuyển động và chiều sâu, giúp hình ảnh phẳng trở nên thuyết phục và cuốn hút hơn đối với người xem.

Các loại phối cảnh trong nghệ thuật

Sau khi đã nắm được những yếu tố cơ bản, chúng ta hãy đi sâu vào các dạng phối cảnh khác nhau trong nghệ thuật. Mỗi loại đều đóng vai trò riêng trong việc tạo nên cảm giác chiều sâu và tính chân thực cho tác phẩm.

Phối cảnh tuyến tính

Phối cảnh tuyến tính là một kỹ thuật nghệ thuật dựa trên nguyên tắc toán học nhằm tái hiện không gian, tỷ lệ và chiều sâu một cách chân thực. Kỹ thuật này dựa trên việc quan sát cách các vật thể thu nhỏ dần khi lùi xa khỏi điểm nhìn, quy tụ về một điểm gọi là điểm tụ.

Những thành phần cơ bản trong phối cảnh tuyến tính gồm có:

• Đường chân trời, thể hiện tầm mắt hoặc vị trí điểm tụ.
• Các đường trực giao hướng về điểm tụ.
• Các đường hội tụ, dùng để biểu đạt vật thể ở các khoảng cách khác nhau với người quan sát.

Phối cảnh tuyến tính có thể được phân loại thành ba dạng: phối cảnh một điểm, hai điểm và ba điểm, tùy theo số lượng điểm tụ trong bố cục.

Phối cảnh một điểm tụ

Phối cảnh một điểm tụ sử dụng duy nhất một điểm tụ trên đường chân trời để diễn đạt chiều sâu và khoảng cách. Loại phối cảnh này thường được áp dụng trong những bố cục nhìn trực diện, khi tất cả các đường song song đều quy về cùng một điểm.

Hãy tưởng tượng một con đường dài thẳng tắp, hai bên đường dần khép lại ở một điểm xa xăm trên đường chân trời. Tương tự, khi quan sát một cảnh hay một đối tượng trực diện, các cạnh sẽ dần thu hẹp về phía điểm tụ, tạo nên ảo giác không gian.

Nhờ đó, nghệ sĩ có thể truyền tải sự chân thực và tính thuyết phục, khiến tác phẩm vượt ra ngoài giới hạn bề mặt phẳng của toan.

Phối cảnh hai điểm tụ

Trong phối cảnh hai điểm tụ, vật thể được thể hiện bằng hai điểm tụ nằm trên đường chân trời. Kỹ thuật này thường dùng khi quan sát đối tượng từ góc chéo thay vì chính diện, tạo ra hai hệ thống đường thẳng hội tụ về hai điểm khác nhau.

Ví dụ, khi vẽ một tòa nhà từ góc cạnh, ta nhìn thấy hai mặt của công trình. Các cạnh của mỗi mặt được kéo dài và quy tụ về hai điểm khác nhau, giúp thể hiện chính xác hình khối và sự thu nhỏ của vật thể khi lùi xa khỏi điểm nhìn.

Phương pháp này đặc biệt hữu ích trong việc xây dựng tính chân thực và mối quan hệ không gian giữa các đối tượng trong tranh.

Phối cảnh ba điểm tụ

Phối cảnh ba điểm tụ sử dụng ba điểm tụ để diễn đạt những cảnh vật có chiều cao hoặc chiều sâu đặc biệt.

Kỹ thuật này thường được áp dụng khi quan sát các công trình cao tầng hoặc địa hình dốc đứng, trong đó điểm tụ thứ ba xuất hiện phía trên hoặc dưới đường chân trời.

Ví dụ, khi vẽ một tòa nhà chọc trời từ góc nhìn thấp, hai điểm tụ trên đường chân trời sẽ thể hiện các cạnh bên, trong khi các đường thẳng đứng của công trình hội tụ về điểm tụ thứ ba phía trên. Nhờ đó, tác phẩm mang lại ấn tượng mạnh về tỷ lệ và sự đồ sộ.

Kết luận

Phối cảnh trong nghệ thuật không chỉ là một kỹ thuật mà còn là một ngôn ngữ truyền tải chiều sâu, không gian và tính chân thực trên mặt phẳng hai chiều.

Hãy nhớ rằng làm chủ phối cảnh là một hành trình. Luyện tập, quan sát, và đừng nản lòng trước sai sót, chúng chính là những nấc thang giúp bạn tiến bộ. Sự hiểu biết sâu hơn về phối cảnh không chỉ làm giàu thêm kỹ năng mà còn nâng cao khả năng thưởng thức tác phẩm nghệ thuật.

Vì vậy, hãy luôn ghi nhớ phối cảnh, dù bạn đang sáng tác hay chỉ đơn giản là chiêm ngưỡng tranh. Nó là cây cầu kết nối giữa người xem, nghệ sĩ và tác phẩm, biến những đường nét và màu sắc thành những cảnh tượng và câu chuyện sống động.